راههای رسیدن به آرامش روانی از نگاه قرآن-بخش اول

قرآن كریم كه بزرگترین معجزه پیامبراكرم(ص) است و تمام آنچه را كه بشر برای هدایت نیاز داشته ودر آن آمده است، كاملترین نسخه برای آرامش روح است. از این رو برآنیم تا با نگاهی اجمالی دیدگاه قرآن را در مورد آرامش روحی وروانی و راههای رسیدن به آن را مورد بررسی قرار دهیم.

مقدمه:

دستیابی به آرامش واقعی یكی از خواسته های همیشگی بشر بوده است و دراین راستا انسان در طول تاریخ تلاشها و رنج های بسیاری را به جان دل پذیرفته است. بی شك بخش وسیعی از تلاشهای علمی بشر و كشف رازهای ناگشوده جهان طبیعت به منظور دسترسی به امكاناتی بوده است كه آرامش و آسایش را برای انسان به ارمغان آورد ازسوی دیگر مطالعات آكادمیك و تحقیقات روانشناسی پیرامون آرامش و اضطراب و عوامل و موانع هریك بخش قابل توجهی از پژوهش های علوم انسانی را به خود اختصاص داده است.

درسالهای اخیر كوشش های زیادی در زمینه روان درمانی افرادی كه دچار بیماری های روانی و اضطراب های شخصیتی و عدم تعادل آن هستند، انجام شده است و در این زمینه روش های مختلفی برای روان درمانی پدید آمده است كه هیچ كدام موفقیت مورد انتظار را در ازمیان بردن یا پیشگیری ازبیماری های روانی كسب نكرده است. برخی از تحقیقات نشان می دهد كه میانگین درمان از 70 درصد تجاوز نمی كند. وانگهی حال عده ای از بیماران پس از روان درمانی گاه بدتر هم شده و یا بیماری پس ازمدتی بازگشته است. از این رو روانشناسان به دنبال یافتن علت این امر برآمدند و ازطریق آمارگیری به این نتیجه رسیدند كه مهمتریم عامل در درمان بیماریهای روانی \"دین \" است و درصد بهبودی بیمارانی كه معتقد به دین هستند بسیار بیشتر از دیگران است. لذا آنان بر این باورند كه \"ایمان بدون شك موثرترین درمان بیماری های روانی بویژه اضطراب و افسردگی است. \" ویلیام جیمز فیلسوف و روان شناس آمریكایی می گوید: \"ایمان نیرویی است كه باید برای كمك به انسان در زندگی وجود داشته باشد. فقدان ایمان زنگ خطری است كه ناتوانی انسان را در برابر سختی های زندگی اعلام می دارد. \"

كارل یونگ روان كاو می گوید: \"درطول سی سال گذشته افراد زیادی از ملیت های مختلف جهان متمدن با من مشورت كردند و من صدها تن از بیماران را معالجه و درمان كرده ام اما از میان بیمارانی كه در نیمه دوم عمر خود به سرمی برند (یعنی از سی و پنج سالگی به بعد) حتی یك بیمار را نیز ندیدم كه اساساً مشكلش نیاز به گرایش دینی در زندگی نباشد. به جرأت می توانم بگویم كه تك تك آنان به این دلیل قربانی بیماری روانی شده اند كه آن چیزی را كه ادیان موجود در هر زمان به پیروان خود می دهند نداشتند و تك تك آنان فقط وقتی به دین و دیدگاههای دینی بازگشته بودند به طور كامل درمان شدند. \"

بنابراین حتی جوامع غربی هم متوجه شده اند كه برای درمان بیماری های روحی باید به دین پناه برد و چون دین اسلام خاتم ادیان و اكمل ادیان است پس منشأ اصلی آرامش را باید در آن جست. قرآن كریم كه بزرگترین معجزه پیامبراكرم(ص) است و تمام آنچه را كه بشر برای هدایت نیاز داشته ودر آن آمده است، كاملترین نسخه برای آرامش روح است. از این رو برآنیم تا با نگاهی اجمالی دیدگاه قرآن را در مورد آرامش روحی وروانی و راههای رسیدن به آن را مورد بررسی قرار دهیم.  

راه های رسیدن به آرامش روانی ازنگاه قرآن

1- ایمان:

ایمان عبارت است از باور وتصدیق قلب به خدا ورسولش،آنچنان باور وتصدیقی كه هیچگونه شك و تردیدی بر آن وارد نشود. تصدیق مطمئن وثابت ویقینی كه دچار لرزش وپریشانی نشود وخیالات ووسوسه ها در ان تأثیر نگذارد وقلب واحساس در رابطه با آن گرفتار تردید نباشد.

در قرآن در سوره مباركه فتح می خوانیم: \"هوالذی انزل السكینه فی قلوب المؤمنین لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم... \" \"اوكسی است كه آرامش را در دلهای مؤمنان نازل كرد تا ایمانی به ایمان شان بیافزایند... \". اولین برداشتی كه صورت می گیرد این است كه بدون ایمان، آرامش روحی وروانی وجود ندارد. یا حداقل اینگونه می توان گفت كه یكی از عوامل ایجاد آرامش دارابودن ایمان به خدا می باشد. به تعبیر علامه طبا طبایی \"ظاهرا مراد از سكینت در این آیه آرامش وسكون نفس واطمینان آن، به عقائدی است كه به آن ایمان آورده ولذا نزول سكینت را این دانسته كه \'\'لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم\'\' تا ایمانی بر ایمان سابق بیفزایند. پس معنای آیه این است كه: خدا كسی است كه ثبات واطمینان را لازمة مرتبه ای از مراتب روح است در قلب مؤمن جای داد تا ایمانی كه قبل از نزول سكینت داشته بیشتر وكاملتر شود. \"

یقیقا داشتن آرامش در زندگی نخستین چشمه خوشبختی است وكسی كه از این نعمت محروم باشد از نعمت خوشبختی نیز محروم است وهیچگاه طعم خوشبختی را نخواهد چشید. انسان بی ایمان در دنیا با اندیشه وافكار موهوم وبا نگرانی های فراوان دست به گریبان است. ولذا دائما در درون خود دچار پیكاری بزرگ است وهمیشه هم در انتخاب مسیر زندگی ودر تصمیم گیریهایش دچار سر در گمی است. ولی بر خلاف آن انسان با ایمان از همة اینها آسوده است وهمة افكار واهداف واندیشه هارا تحت لوای یك هدف گرد آورده است وفقط به خاطر آن تلاش می كندوبه سوی آن می شتابد وآن عبارتست از خشنودی خدای متعال. دیگر كاری به این ندارد كه مردم از او خشنود باشند یا بر او خشم گیرند. ولذا هیچ وقت سردر گم نیست وهمیشه در یك آرامش روحی به سر می برد.

راجع به ایمان وفواید آن در قرآن آیات فراوانی وجود دارد، ولی چون در اینجا بحث ما روی عوامل آرامش دور می زند .لذا نمی توان به صورت مبسوط به این موضوع پرداخت. با این حال جا دارد به یكی از آیات كه با بحث ما ارتباط دارد اشاره كنم:

آیة \"الذین آمنوا ولم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئك لهم الامن وهم مهتدون \" \'\' (آری) آنها كه ایمان آوردند،وایمان خود را با شرك وستم نیالودند، ایمنی تنها از آن آنهاست وآنها هدایت یافتگانند\'\'

این آیه متضمن یك تأ كید قوی است زیرا مشتمل است بر اسنادهای متعددی كه همگی آنها در جمله اسمیه است. به تعبیر علّامه طباطبایی نتیجة این تأكیدهای پی در پی این است كه نبایدبه هیچ وجه در اختصاص (امنیّت)و(هدایت)برای مؤمنین شك وتردید داشت واین آیة شریفه هم دلالت می كند براینكه امنیّت (آرامش)وهدایت از خواص وآثار ایمان است. البته به شرط اینكه روی این ایمان با پرده هایی مثل شرك وستم پوشیده نشود. ومراد از ظلم در این آیه به معنای چیزهایی است كه برای ایمان مضرّ بوده وآن را فاسد وبی اثر می سازد. كه اكثر مفسرین آنرا شرك دانسته واین را از آیة(انّ الشرك لظلم عظیم) استفاده كرده اند.

به هر حال با توجه به این آیات وآیات دیگر می توان به این اصل مهم رسید كه: امنیت وآرامش روحی تنها موقعی به دست می آید كه در جوامع انسانی دواصل حكومت كند، ایمان وعدل اجتماعی.

بگر پایه های ایمان به خدامتزلزل گرددواحساس مسئولیت در برابرپروردگار ازمیان برودوعدالت اجتماعی جای خود را به ظلم وستم بسپارد،امنیت در چنان جامعه ای وجود نخواهد داشت وبه همین دلیل با تمام تلاش وكوششی كه جمعی از اندیشمندان جهان برای برچیدن بساط نا امنی های مختلف در دنیا می كنندروز به روز فاصلة مردم جهان از آرامش وامنیت واقعی بیشتر می گردد. دلیل این وضع همان است كه در آیه فوق اشاره شده. پایه های ایمان لرزان وظلم جای عدالت را گرفته است. تأثیر ایمان در آرامش وامنیت روحی برای هیچكس جای تردیدنیست همانطور كه ناراحتی وجدان وسلب آرامش روانی به خاطر ارتكاب ظلم بر كسی پوشیده نمی باشد.  

2- ذكر:  

ذكر درلغت:

دركتاب العین،كهنترین فرهنگنامة ادب عرب آمده است: \'\'الذّكر: الحفظ للشیء وتذكره وهو منّی علی ذكر\'\'- ‌ذكرنگاه داشتن چیزی وازآن یادكردن است،چنانچه گفته می شود من به یاد او هستم_والذّكر: جری الشیءعلی لسانك تقول جری منه ذكر_ذكرعبارتست از جاری شدن چیزی بر زبان انسان چنانچه گفته می شود یادی از او به میان آمد_\'\'  

ذكر در اصطلاح:

معنای جامع ذكر همان یادآوری به قلب وزبان است كه گاهی در برابر غفلت وگاهی در برابر نسیان به كار می رود.

غفلت به معنی توجّه نداشتن به علم ونسیان به معنای زایل شدن معنی از ذهن است.

بعد از روشن شدن معنای ذكر خوب است به رابطه این واژه با عوامل آرامش بپردازیم.

قرآن یكی از عوامل آرامش را \'\'ذكر\'\'(یاد خدا)معرفی كرده است. چنانچه می فرماید:

\"الّذین آمنوا وتطمئنّ قلوبهم بذكر الله الا بذكر الله تطمئنّ القلوب \" \"آنها (كسانی كه به خدا برمی گردند)كسانی هستند كه ایمان آورده اند، ودلهایشان به یاد خدا مطمئن (وآرام) است،آگاه باشید،تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد \"

اطمینان به معنی آرامش وقرار گرفتن است ودل مطمئن، همان نفس مطمئنّه است كه در آیة:

(یا ایّتها النفس المطمئنّه ارجعی الی ربك راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی واد خلی جنّتی) آمده است كه پاداش كسی كه با یاد خدا به این مقام (اطمینان) رسیده، درآمدن در سلك بندگان خدا وورود به بهشت است.

مراد از(ذكرالله) یاد خدا، مطلق توجّه انسان به خداست. درتزاحم زندگی وانبوهی كارها وتنگناههای موجود ودر اضطرابی كه بسیاری ازمردم را نابود می كند دل آرامی، با یاد خدا آرامش می گیرد. ازاین رو سزاوار است كه دشواریهای درونی خود را به ذكر خداوند چاره كنیم. زیرا برترین چاره ای كه می توان از آن بهره برد به ویژه در زمان ما كه روزگار اضطرابات وهیجانها ودر گیریهاست واتعمار شرق وغرب آن را دامن می زند. یاد خدا تنها به ذكر زبانی نیست اگرچه یكی از مصادیق روشن یاد خداست. زیرا آنچه مهم است به یاد خدا بودن در تمام حالات خصو صا در وقت گناه است.

\" بركات یاد خدا: 1- یادنعمتهای خدا عامل شكر است 2- . یادقدرت او سبب توكّل بر اوست 3- یاد الطاف او مایة محبّت است 4- یاد قهر و خشم او عامل خوف (ترس)از اوست 5- یاد عظمت وبزرگی او سبب خشیّت در مقابل اوست 6- یاد علم اوبه پنهان و آشكار مایة حیا و پاكدامنی ماست7- یاد عفو وكرم او مایة امید وتوبه است8- یاد عدل او عامل تقوی وپرهیزگاری است \"

درمعراج السعاده درباره ذكر حقیقی آمده است كه:

\"ذكر حقیقی عبارتست از یاد نمودن خدا در دل وچون زبان هم به موافقت دل حركت كند نور علی نور است واما مجرد ذكر زبان اگر چه هر گاه به قصد قربت وثواب باشد فایده بسیار برآن مترتب است اما اثر انس ومحبّت ویاد خدا در دل حاصل نمی شود. \" پس ذكرحقیقی ذكری است كه در دل به یاد خدا بودن را همراهی كردن واگرفقط بازبان خدا را یاد كنیم ولی دردل از یاداو غافل باشیم، این نوع ذكر، ذكر حقیقی وتأثیر گذار به حساب نمی آید ولذا قطعا ذكری كه لقلقه زبان باشد اثر آرامش بخشی هم نخواهد داشت.

به هر حال قرآن یكی از عوامل آرامش را ذكر معرفی می كند. وآن ذكری می تواند عامل آرامش باشد، كه ذكر حقیقی (ذكر قلبی)باشد. ذكرقلبی است كه روح همة عبادتهای عملیّة می باشد.

پس اگر انسان در اكثر اوقات به دل متوجّه خدای متعال باشد وبه زبان بر اذكاری كه از طریق شرع رسیده، مداومت كند انس بهحق پیدا می كند وكسی كه با خداوند انس گرفته باشد به آرامش واقعی رسیده است. چرا كه خداوند بهترین وامنیّت بخش ترین موجود می باشد. وكسی نیست كه بتواند مقابله با قدرت الهی را داشته باشد. پس به حق باید گفت كه كسی به ّرامش واقعی خواهد رسیدكه با خدا مأنوس باشد. بهترین راه انس به خدا،یاد اوست. وبهترین نوع یاد خداوند هم (نماز)است. چرا كه فرمود: \'\'اقم الصلوه لذكری\'\' (نماز را برای یاد من به پا دار)